تاریخ فرشتهکتاب تاریخ فرشته درباره تاریخ عمومی هندوستان و به زبان فارسی است. ۱ - معرف یکتاب تاریخ فرشتهتاریخ فرشته، کتابی به فارسی در تاریخ عمومی هندوستان از آغاز تا اوایل سده یازدهم تألیف محمدقاسم هندوشاه استرابادی معروف به فرشته، مورخ و پزشک و کارگزار سلاطین احمدنگر و بیجاپور هند. محمدقاسم فرشته (ح ۹۶۰ـ پس از ۱۰۳۳) این کتاب را به نام عادلشاه ابراهیم دوم نوشت و آن ر ا گلشن ابراهیمی [۱]
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، ج۱، ص۶۱۷، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
و سپس نورس نامه نامید، اما کتاب به تاریخ فرشته شهرت یافته است. [۲]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۱۰ـ۱۷۱۱، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش.
تألیف نخستین متن آن با عنوان گلشن ابراهیمی در ۱۰۱۵ به پایان رسید [۳]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۴، لکهنو ۱۸۶۳.
[۴]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج ۲، ص ۱۷۷، لکهنو ۱۸۶۳
[۵]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۲۷۵، لکهنو ۱۸۶۳.
(که نویسنده از تاریخ ۱۰۱۸ یاد کرده و ج۲، ص ۲۹۱ که به مرگ آخرین سلطان فاروقی در ۱۰۳۳ اشاره کرده است).
ظاهراً فرشته پس از این نسخه، متن دیگری با عنوان نورس نامه نوشته که مشتمل بر وقایع سالهای بیشتری است. ۱.۱ - مندرجات کتاب فرشتهتاریخ فرشته مشتمل است بر مقدمه‌ای در کیفیت ورود اسلام به هند و کلیاتی در آیین و آداب هندوان و تاریخ اساطیری هند، دوازده مقاله و یک خاتمه. مطالب کتاب بترتیب اینهاست: سلاطین لاهور (غزنویان) در احوال سبکتگین، محمود و مسعود؛ سلاطین دهلی؛ شاهان دکن (بهمنیان، عادلشاهیان، نظامشاهیان، قطب شاهیان، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)؛ شاهان گجرات؛ حکمرانان مالوه؛ شاهان خاندیس (سلاطین فاروقی برهانپور)؛ سلاطین بنگال؛ حکمرانان مولتان؛ شاهان سند؛ شاهان کشمیر؛ فرمانروایان ملیبار؛ ذکر حالات مشایخ صوفیه هندوستان در دو قسمت: دودمان چشتیه و خاندان سهروردیه مولتان. خاتمه کتاب در باره راجگان هند است. [۶]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۴ـ ۵، لکهنو ۱۸۶۳.
[۷]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۱، ص۵۶۲ ـ۵۶۳، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
بدینسان تاریخ فرشته وقایع دوره‌ای طولانی را در بر می‌گیرد. مؤلف از بیش از سی مأخذ بهره گرفته است [۸]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۱، ص۴، لکهنو ۱۸۶۳.
[۹]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۳۳۳، لکهنو ۱۸۶۳.
[۱۰]
عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش، ج۱، ص۹۰۶، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ.
[۱۱]
چارلز آمبروز استوری، ج۲، ص۵۶۵ ـ۵۶۶،پانویس ۹۴ـ ۹۵، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
که برخی از آن‌ها اکنون در دست نیست و همین بر اهمیت کتاب می‌افزاید.
از میان این آثار، روضة الصفا اثر میرخواند، به توصیه عادلشاه سرمشق مؤلف بوده است [۱۲]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۷۹، لکهنو ۱۸۶۳.
که تأثیر تاریخ نگاری ایرانی را بر وی نشان می‌دهد.
۱.۲ - تاریخ فرشته منبعی بسیار مهمتاریخ فرشته منبع بسیار مهم و ارزشمندی برای مورخان بعدی گردید، از جمله برای رای بِنْدْرابَن در تألیف لبّالتواریخ هند و محمدافضل خیرآبادی در تألیف خلاصة التواریخ. [۱۳]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۱۱، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش.
[۱۴]
محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش، ج۳، ص۱۵۷، ج ۱ و ۲، راولپندی ۱۳۵۰ـ۱۳۵۳ش، ج ۳، اسلام آباد ۱۳۵۵ش.
این اثر بویژه مأخذی دست اول برای تاریخ سلسله‌های مسلمان جنوب هند و سرزمین دکن محسوب می‌شود. همچنین از منابع درخور توجه در مطالعه تاریخ ایران است، زیرا افزون بر اطلاعاتی در باره دوره غزنوی، در باب مناسبات سیاسی و فرهنگی سلاطین دکن با دربار صفوی و نفوذ مذهبی صفویان اطلاعاتی به دست می‌دهد. [۱۵]
ابوالفضل شکوری، «تاریخ فرشته»، ج۱، ص۷۴ـ ۷۶، آینه پژوهش، سال ۲، ش ۱ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۰).
این اثر به سبب آوردن اصطلاحات فراوان دیوانی و نظامی دوره خود، منبع سودمندی در پژوهش ساختار اداری و نظامی آن روزگار است. ۱.۳ - نثر این کتابنثر تاریخ فرشته نمونه فارسی رایج در شبه قاره در سده‌های دهم و یازدهم است. مؤلف با نثری نسبتاً روان جامعه چند فرهنگی هند را بخوبی ترسیم کرده است. فرشته گرچه بنابر شواهد بسیار، [۱۶]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۷۸، لکهنو ۱۸۶۳.
[۱۷]
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، ج۲، ص۱۳۶، لکهنو ۱۸۶۳.
شیعه دوازده امامی بوده، در نقل کشمکشهای مذهبی بی طرفی را رعایت کرده است.
بین روایتهای فرشته و برخی مورخان معتبر دیگر در نقل بعضی رخدادها تفاوتها و گاه تناقضاتی به چشم می‌خورد و همانند بیش‌تر تاریخهای قدیم، برای دستیابی به روایت درست باید آن را با آثار دیگر مقایسه کرد. ۱.۴ - اولین چاپتاریخ فرشته نخستین بار در ۱۲۴۷/ ۱۸۳۲ در بمبئی زیرنظر میرخیرات علی خان مشتاق اگره‌ای در دو جلد و با قطع رحلی چاپ سنگی شد، [۱۸]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، ص۷۳۲، تهران ۱۳۶۳ش.
سپس در ۱۲۸۱ و ۱۳۲۱ در چاپخانه نولکشور لکهنو در دو جلد به چاپ رسید. [۱۹]
احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، ص۷۳۳، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۰]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، بخش ۳، ص۱۷۱۰، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش.
هنوز این کتاب، با تصحیح انتقادی، چاپ نشده است. ۱.۵ - مقدمه این کتابمقدمه تاریخ فرشته به انگلیسی ترجمه و در (تاریخ هند) اثر جان داوسن و هنری الیوت (کلکته ۱۲۶۵/ ۱۸۴۹) به چاپ رسید. بخشهایی از تاریخ فرشته پیش از چاپ متن اصلی به انگلیسی ترجمه شد، از جمله الکساندر داو در ۱۱۸۲/ ۱۷۶۸ در لندن، اندرسن در ۱۲۰۱/ ۱۷۸۶ و جاناتان اسکات در ۱۲۰۹/ ۱۷۹۴ در شروزبری آن را ترجمه و چاپ کردند. بخشی از آن در ۱۲۴۵/ ۱۸۲۹ با عنوان (تاریخ اوج گیری قدرت مسلمانان در هند) در چهار جلد در لندن ترجمه و چاپ شد. ۲ - فهرست منابع(۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یو ا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲) محمدحسین تسبیحی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه گنج بخش، ج ۱ و ۲، راولپندی ۱۳۵۰ـ۱۳۵۳ش، ج ۳، اسلام آباد ۱۳۵۵ش. (۳) ابوالفضل شکوری، «تاریخ فرشته»، آینه پژوهش، سال ۲، ش ۱ (خرداد ـ تیر ۱۳۷۰). (۴) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش. (۵) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۵، بخش ۳، تهران ۱۳۷۰ش. (۶) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته، تاریخ فرشته، لکهنو ۱۸۶۳. (۷) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ش. (۸) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش. (۹) عارف نوشاهی، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانه گنج بخش، اسلام آباد ۱۳۶۵ش ـ. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ فرشته»، شماره۳۱۲۰. |